प्रतिफल मात्रको महत्वाकांक्षा व्यक्तित्व विघटनको कारक

विश्वमा पुरानो भाषामध्येको एक संस्कृतमा सृजित ‘श्रीमद्भगवद्गीता’ हिन्दु धर्मको पवित्र ग्रन्थ मानिन्छ । एकथरीले ‘भगवानको गीत’ को रूपमा विश्वास गर्ने यस ग्रन्थका श्लोकहरू घनिभूतरूपमा छलफल मात्र हुँदैनन्, बरु कतिपय श्लोकहरू त बेजोडरूपमा प्रचलित र लोकप्रिय पनि छन् । कर्मयोग, ज्ञानयोग र भक्तियोगका विषयमा कृष्ण र अर्जुनका बीचमा कुरुक्षेत्रको युद्धमैदानमा भएको वार्तालापको परिणामस्वरूप जन्मिएको अठार अध्यायमा विभक्त ‘गीता दर्शन’ मा प्रवाहित सन्देशहरूका विषयमा मतैक्यता नहुन सक्छ तर ठूलो जनसंख्याले अहिले पनि यसलाई अपनाउने प्रयास गरिरहेको र अन्यलाई समेत यसतर्फ झुकाव बढाउन कोशिस भइरहेको स्पष्ट नै देखिन्छ । तिनै श्लोकहरूमध्ये एउटा त्यस्तो श्लोक पनि छ, जो पूर्वीय सभ्यतामा हजारौँ वर्षदेखि व्यापक रूपमा चर्चामा रहेको छ । त्यो हो—

कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन ।
मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि ।। ४७ ।।
नेपालीमा यसको अनुवाद हुन्छ—

​​​​​​​तिम्रो अधिकार कर्म गर्नुमा नै छ, त्यसको फलमा कहिल्यै छैन । यसर्थ तिमी कर्मफल प्राप्तिका कारण नहोऊ र कर्म नगर्नुमा पनि तिम्रो आसक्ति नहोस् । 

आखिर उक्त दुई हरफका कवितामा के त्यस्तो शक्ति र सन्देश छ, जसले संसारकै ध्यान खिचिरहेको छ ? यो श्लोक विद्यालयदेखि विश्वविद्यालयसम्म र धार्मिक समारोहदेखि राजनीतिक सामाजिक कार्यक्रमसम्म उधृत गरेको सुनिन्छ र देखिन्छ । खासगरी मानिसहरूले उक्त उक्तिलाई त्यसबेला बढि चर्चा गर्दछन् जुनबेला मानिसले गर्ने कर्मलाई थप प्रभावकारी, निस्वार्थी र प्रतिष्ठित बनाउनु पर्ने प्रसंग आउँदछ । अनि जतिबेला सामाजिक राजनीतिक क्षेत्रमा समस्याहरू बल्झिन्छन् र त्यसको निराकरणका निम्ति प्रयासहरु भइरहेका हुन्छन् । त्यसकारण यस श्लोकले आत्मसात गरेको सन्देशका बारेमा चर्चा गर्नु सान्दर्भिक नै हुन जाने देखिन्छ ।    

संसारमा मूलरूपमा भौतिकवादी र अध्यात्मवादी दर्शन छन् भन्ने कुरा स्वीकार गर्ने हो भने ‘गीता’ अध्यात्मवादी दर्शन हो । ईश्वरले जीवन र जगतको सृष्टि गरेको कुरामा यसले प्रकाश पारेको छ । यस अर्थमा भौतिकवादीहरू त्यसका आदर्शवादी दृष्टिकोणहरूका विरुद्धमा हुनु स्वाभाविक हो । यस ग्रन्थले राज्य सञ्चालनका दृष्टिकोण, नेतृत्वपुञ्जको कर्तव्य तथा दायित्व, समाजिक अगुवाको नैतिकता र इमान्दारिता तथा परिवारमा व्यक्तिको भूमिका, आचार तथा व्यहारजस्ता कुराहरू औँल्याएको छ । त्यहि भएर यस ऐतिहासिक दस्तावेजका श्लोकहरूका बारेमा छिपछिपे जानकारी लिएर मात्र काम नचल्न सक्छ । त्यसै पनि परम्परागत मानव व्यवहारका सिलसिलामा आर्जित ज्ञानसम्पदाका बारेमा अन्तरक्रिया चलाउनु सान्दर्भिक नै हुन्छ ।  

समग्रमा ‘गीता’ एउटा प्राचीन युद्धको कथा हो । यो कर्म गर्न जागृत गर्ने वा उराल्ने तर फल प्राप्तिको दिशामा प्रायः निष्पृह रहन शिक्षा दिने ग्रन्थ हो । भनिन्छ, दाजु धृतराष्ट्रका दूर्योधनसहितका सन्ततीहरू कौरवपक्ष र भाई पाण्डुका अर्जुनसहितका सन्ततीहरू पाँच पाण्डवपक्षका बीच राज्यसत्ता प्राप्तिको विषयलाई लिएर आजभन्दा ५ हजार वर्ष पहिले महाभारतकालमा उक्त युद्ध १८ दिन चलेको थियो । भन्न सकिन्छ, यस ग्रन्थको जन्म लडाइँका निम्ति नै भएको थियो । 

त्यसो त यो एउटा वास्तविक युद्धसम्बन्धी घटना नभई उत्पन्न हुने वा हुनसक्ने मानसिक परिवेशको परिकल्पना गरेर ज्ञान प्रवाहको निम्ति सिर्जना गरिएको हो । यस ग्रन्थमा वर्णित वचनहरू मूलतः आफ्नै नाताकुटुम्बका विरुद्ध युद्धमैदानमा लड्न हिच्किचाइरहेका वा द्विविधामा परेका अर्जुनलाई कृष्णले युद्ध कर्मबाट पछाडि नहट्न दिएका उपदेशहरू हुन् । कृष्णले परिणाम होइन कर्मप्रति अर्जुनलाई सचेत गराएका हुन् । अन्यायका विरुद्ध भन्दै भौतिक रूपमै लडाई गर्नका लागि कृष्णले अर्जुनलाई उत्पे्ररित गरेको विषय त्यति शान्तिप्रिय होइन कि भन्ने पनि लाग्न सक्छ तर लोकतन्त्र र मानव अधिकारका अवधारणाहरू विकसित भइनसकेका र गणराज्यहरू बन्ने र भत्किने क्रम तीब्ररूपमा चलिरहेको त्यसबेलाको परिवेशमा हिंसाजन्य कार्य स्वाभाविक पनि थियो कि ?  

गुरु तथा घनिष्ट मित्रहरू विपक्षी सैनिकका पक्षमा लामबद्ध भएर लडाइँको मैदान देखेपछि शोक र करुणाले विव्हल भइ आफ्नो शक्ति गुमाएका अर्जुनलाई युद्धकार्यका निम्ति संकल्प गर्न सक्षम तुल्याउने प्रवचन नै ‘गीता’ हो । यो नेतृत्वकर्मका निम्ति सु¥याउने एउटा अद्भूत कविता हो । कृष्ण र अर्जुनका बीचको यो वार्तालाप मानव इतिहासको एउटा दार्शनिक अन्तरक्रिया हो । 

सचेत प्राणीको कार्य उद्देश्यमूलक वा लक्ष्यमूलक हुन्छ नै । यस अर्थमा अरु प्राणीको भन्दा नितान्त फरक ढङ्गको सक्रियता मानवको हुन्छ । मानसिक अवस्था स्वस्थ्य भएको मानिसले कार्यको अल्पकालीन, मध्यकालीन र दीर्घकालीन परिणाम के कस्तो आउँछ अनुमान गर्न सक्दछ । प्राणी, चराचुरुङ्गी र कीटपतङ्ग जस्तो कि भेडा, हाँस तथा माहुरीले समेत अगुवाइ गरेर आफू सुरक्षित रहन र खानेकुरा जम्मा गर्न प्रयासहरू गरिरहेका हुन्छन् । मानिस बाहेक अरु जीवका यस्ता गतिविधिलाई भने प्रकृतिको संयोगको रूपमा लिने गरिएको छ । मानिसको चिन्तन गर्नसक्ने विशिष्ट क्षमता भएकाले नै सही के हो र गलत के हो छुट्याएर मात्र कार्य गर्नुपर्ने हुन्छ । क्षणिक आवेग, उत्तेजना र व्यक्तिगत फाइदाको बसमा परेर गरेको कार्य कदापि दिगो हुँदैन । यस अर्थमा समाजोपयोगी गतिशिलताका निम्ति उक्त ग्रन्थले मानिसलाई सही प्रथप्रर्दशन गर्न सक्दछ भन्ने भनाई रहेको छ । 

यस धर्तीमा जन्म लिएपछि सामाजिक जीवनका विविध क्रियाकलापमा सहभागी हुन पाउनु मानिसको अधिकार हो । यस्तो नैसर्गिक हकको उपभोग गर्दा अरुको हकको अतिक्रमण भने गर्नु हुँदैन । मानवलाई प्राप्त भएको कर्म गर्ने अधिकारको सदुपयोग सामाजिक मूल्य–मान्यता एवं आचारको परिधिभित्र रहेरै गर्नु पर्दछ । यस सत्कर्ममा लिन हुँदा व्यक्तिलाई स्वतः प्रतिफल प्राप्त हुन्छ भन्ने कुरा सचेत प्राणीले बुझेको हुनु पर्दछ । प्रतिफलप्रति ¥याल मात्र काढिरहने हो भने न त गरिने कर्म प्रभावकारी हुन्छ न त उपलब्धीको उपयोगिता विस्तारित र सार्थक हुनसक्छ । 

उक्त श्लोकले प्रवाह गर्न चाहेको एउटा अर्को सन्देश असल कार्य गर्न संकल्प गर्नुपर्दछ भन्ने हो । फलप्रतिको आशक्तिले मानिसमा चरम महत्वाकांक्षा जन्माउँछ र त्यस्तो मनोदशाबाट गरिएको कार्य पनि सफल हुन सक्दैन र समाजमा पनि त्यसले ऊप्रति आक्रोश नै पैदा गर्दछ । फलस्वरूप समाजमा अशान्ति र अराजकता मौलाउँछ । फल प्राप्तिको इच्छा र चाहनालाई जोड दिने हो भने कार्यमा लगनशीलता रहँदैन । अन्ततः व्यक्तित्वको विघटन नै हुन पुग्दछ ।  सक्रियताले अस्तित्वको निर्धारण गर्दछ भन्ने भौतिकवादी दृष्टिलाई मनन गर्ने हो भने पनि उक्त श्लोकको सन्देशले बोकेको सारलाई केहीहदसम्म आत्मसात गरेको पाइन्छ । 

‘गीता’ ले कर्ममयोगको दर्शनलाई आत्मसात गर्दै मानवीय सक्रियताको भावना जागृत गर्दछ । धर्तीको हरेक मानिसमा यो संभावना हुन्छ कि, ऊ कर्म गर्न सफल नै हुन्छ । मानवीय चेतनाद्वारा गरिने यस्तो सक्रियताले अन्ततः प्रतिफल नै उपलब्ध गराउँछ । अर्थात् उक्त श्लोकले नेतृत्व लिन चाहनेले प्रतिक्षा गर्न सिक्नु पर्दछ भन्ने पनि सन्देश प्रवाह गरिरहेको छ । गरेको कर्मको फलप्रति घमण्डले फुल्ने होइन गर्वले ओतप्रोत हुनुपर्दछ । यसबाट समाजमा शान्ति, सहिष्णुता र सद्भावपूर्वक रहन एक किसिमको व्यवस्थापन गर्न सिकाउँछ । 

कर्तव्यप्रति लगाव राखेर कार्य गर्दा अवश्य नै प्रतिफल प्राप्त हुन्छ ।  त्यसो त गरेको कार्यले सधैँ फल नै दिन्छ भन्ने पनि हुँदैन । कहिलेकाहिँ असफलताले पाठ मात्र पनि सिकाउँछ । यो पनि एक किसिमको उपलब्धी नै हो । प्रतिफलप्रतिको तीब्र लालसाले सक्रियतामा आलश्य निम्त्याउँछ । त्यसो त कर्म गर्नु मानिसको प्रकृति हो । त्यसैले आफ्नो पेशा, व्यावसाय र समाजसेवाका क्षेत्रमा गर्नुपर्ने कर्ममा लिन भएर लाग्नुपर्दछ । 

उक्त उक्तिको अर्को महत्वपूर्ण सन्देश कुनै कामप्रति निष्क्रिता नजनाउनु भन्ने पनि हो । काममा अप्ठ्यारो, अलमल र बाधाले निष्क्रिय हुने होइन बरु समाधानका उपायहरू खोज्नु पर्दछ । असल कर्मप्रति निरासा जनाउने र पर हट्ने होइन बरु समाधान खोज्ने भन्ने नै हो । युद्ध मैदानमा लड्न दुबै पक्ष तम्तयार भएर तनावको परिवेश सिर्जना भइरहेको अवस्थामा समेत शान्त एवं सौम्य किसिमले जीवन र जगतका विषयमा उठेका सवालका जवाफहरू खोज्ने ‘गीता’ को यो सन्देश सान्दर्भिक छ ।

माथि उल्लेख गरिएको श्लोकको उचित ज्ञान र बुझाइले मानव जीवनमा उत्पन्न समस्या समाधान गर्न, निस्वार्थभावका साथ कार्य गर्दै प्रगति र समुन्नति हासिल गर्न, सक्रियता नत्याग्न महत्वपूर्ण सन्देश प्रवाह गरिरहेका छन् । यी अमर सन्देशहरूलाई आत्मसात गर्दै कर्तव्यपथमा कर्म गर्न लागिपर्ने अगुवा र नेतृत्वले नै समाजको रूपान्तरण गर्न सफल हुनेछ । नीतिहरूमा सबैभन्दा जेठो नीतिको रूपमा ठानिएको राजनीति गरिरहेका नेता र राजनेताहरूले त झनै उक्त श्लोकको मर्मलाई गम्भीरतापूर्वक आत्मसात गदै अघि बढेको खण्डमा श्लोकको मर्म चरितार्थ हुनेछ । 

प्रकाशित मिति : २५ असार २०७८, शुक्रबार  ११ : २० बजे