शिल्प तथा वास्तु शास्त्रका प्रणेता विश्वकर्माको महिमा 

आज विश्वकर्मा जयन्ती—शिल्प तथा वास्तुका देवता भगवान् विश्वकर्माको पूजा स्मरण तथा पूजा गर्ने दिन । संसारभरिका विहन्दु सनातनीहरूले आज विश्वकर्मा पूजा धुमधामपूर्वक मनाउने प्रचलन रहिआएको छ । यसरी पूजा गर्नु भनेको शिल्प तथा शिल्पीहरूको सम्मान तथा वास्तुसम्मत संरचना निर्माणका लागि प्रतिबद्धता व्यक्त गर्नु हो । 

विश्वकर्मा शब्द मूलतः सर्वोच्च देवता इन्द्र र सूर्यको विशेषता भएको देव रूपमा प्रयोग गरिएको शब्द थियो । विश्वकर्मा नाम र कार्य क्षमताको सन्दर्भमा ऋग्वेदको दशौँ मण्डलको सूक्तमा महान् शिल्पीदेव भनी उल्लेख भएको छ । ऋग्वेदमा विश्वकर्मालाई सर्वदर्शी आँखा, अनुहार, चार हात र खुट्टा चारैतिर पखेटाहरू भएका देव रूपमा चिनाउँछन् । सृष्टिको देवता ब्रह्माको चार हात र चतुर्मुख छन्, यी पक्षहरूमा उहाँसँग विश्वकर्माको समानता पाइन्छ । उहाँलाई सबै समृद्धि र निर्माणको स्रोतको रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ, आफ्नो विचारमा द्रुत र एक द्रष्टा, पुजारी र भाषण कलाको स्वामीका रूपमा पनि देखाइएको छ । यति मात्र नभई शुक्ल यजुर्वेदको माध्यन्दिन शाखा, ऐतरेय र शतपथ ब्राह्मण शाखामा त विश्वकर्मालाई राजाको संज्ञा दिएको छ । वैदिक शास्त्रमा अन्य देवता जस्तै विश्वकर्माको पनि समय अनुसार विभिन्न अस्तित्व रहेको बताउँछ । पुराणहरूमा त विश्वकर्माको वंश परम्पराको पनि उल्लेख भएको छ ।   

ऋग्वेदका केही अंशहरूका अनुसार, विश्वकर्मा यस ब्रह्माण्डमा देवताहरू, जीवित र निर्जीव प्राणीहरूमा निहित अमूर्त रचनात्मक शक्ति भएका परम वास्तविकताको अवतार थिए । उहाँलाई पाँचौँ एकेश्वरवादी ईश्वर अवधारणा मानिन्छ । उहाँ समय गणनाको प्रारम्भ हुनुभन्दा पहिले नै वास्तुकार र ब्रह्माण्डको दिव्य इन्जिनियर हुनुहुन्छ । 

विश्वकर्मालाई देवलोक, स्वर्र्गलोक, पाताल र मत्र्यमण्डलका सबै कर्मका सम्पादन तथा निर्माण कार्य गर्ने कलात्मक देवताको रूपमा चिनिन्छ । विश्वकर्मा (संस्कृत: विश्वकर्मा, रोमनीकृतः लिट अल मेकर) एक शिल्पकार देवता र समकालीन हिन्दु धर्ममा देवताहरू मध्येका एक दिव्य वास्तुकार मानिन्छ । प्रारम्भिक ग्रन्थहरूमा, शिल्पकार देवतालाई त्वष्ट्रा भनेर चिनिन्थ्यो र ʻविश्वकर्मा ̕ मूल रूपमा कुनै पनि सृष्टि र निर्माण कार्यका शक्तिशाली देवताको लागि उपनामको रूपमा प्रयोग गरिएको शब्द हो । यद्यपि, पछिका धेरै ग्रन्थ तथा परम्पराहरूमा विश्वकर्मा एक शिल्पकार देवताको नाम बन्न पुग्यो ।

पौराणिक कथन तथा मान्यता अनुसार विश्वकर्माले देवताहरूका सबै हतियार, रथ र इन्द्रको वज्र बनाएका थिए । त्यस्तै पृथ्वी, स्वर्ग र पातालमा जति पनि सुन्दर पदार्थ र ठाउँहरू छन् ती सबै विश्वकर्माले निर्माण गरेका हुन् । विश्वकर्मा आफ्नी छोरी सम्झना (संज्ञा) मार्फत सूर्यसँग सम्बन्धित थिए । विश्वकर्माकी यी छोरीको विवाह सूर्यसँग भएको थियो । पौराणिक कथा अनुसार सूर्यको ऊर्जाका कारण सम्झनाले आफ्नो घर छोडेपछि विश्वकर्माले ऊर्जालाई प्रयोग गरेर र घटाएर अन्य विभिन्न हतियारहरू बनाएका थिए । यसबाट ताप व्यवस्थापनको विषय स्पष्ट हुन्छ । विश्वकर्माले शिवको कैलाश, लङ्का, द्वारका, इन्द्रप्रस्थ, मय दानवको महल जस्ता विभिन्न सहरहरू पनि निर्माण गरेका थिए । महाकाव्य रामायणका अनुसार, वानर (वन–मानव) नल र निल विश्वकर्माका छोरा थिए । जुन अवतारी पुरुष रामलाई सहायता गर्न सिर्जना गरिएको थियो ।

ऋग्वेदका पछिल्ला भागहरूले ब्रह्माण्डको उत्पत्ति सम्बन्धी रहस्यहरूको सन्तोषजनक जवाफ खोज्ने प्रयासहरू प्रकट भएका छन् । ऋग्वेदका यी भागहरूमा उपस्थित संसार सिर्जनामा इन्द्र, वरुण र अग्नि इत्यादि देवताहरू र तिनीहरूका प्रमुख देवहरू विपरीत व्यक्तिगत सृष्टिकर्ता देवताको रूपमा पनि उल्लेख छ । 

ऐतिहासिक वैदिक धर्ममा निर्माताहरूका देवता रूपमा विश्वकर्माको भूमिका त्वष्ट्रा देवको श्रेय दिइएको छ । वैदिक विश्वकर्मालाई त्वष्ट्रभन्दा पनि प्रजापति देवरुपमा चिनिन्छ । पछिको पौराणिक कथाहरूमा, विश्वकर्मालाई कहिलेकाहीँ त्वष्ट्रको देवसाथ चिनिन्छ र एक शिल्पकार देवतारुपमा मानिएको छ । 

विश्वकर्माको मूर्तिकला एक क्षेत्रबाट अर्कोमा एकदमै भिन्न हुन्छ, यद्यपि सबैले उहाँलाई सृष्टि उपकरणहरू निर्माणताको साथ चित्रण गर्दछन् । सबैभन्दा लोकप्रिय चित्रणमा, उहाँलाई चार हातहरू भएको वृद्ध र बुद्धिमान व्यक्तिको रूपमा चित्रण गरिएको छ । विश्वकर्माको वाहन हंससाथ हातमा खड्ग, पुस्तक, धनुष र तराजु रहेको छ । उहाँको मुख मण्डलमा तीन आँखा, त्रिपुण्ड लगाएको, सेतो दाह्री छ । 

जसलाई विद्वानहरूको विश्वास छ कि यसले सृष्टिकर्ता ब्रह्मासँगको सम्बन्धलाई सुझाव दिइएको छ । सामान्यतया, उहाँ सिंहासनमा विराजमान हुनुहुन्छ र उहाँका छोराहरू उहाँको छेउमा उभिएका छन् । विश्वकर्माको यो रूप मुख्यतया भारतको पश्चिमी र उत्तर पश्चिमी भागहरूमा बढी पाइन्छ । यस विवरणको विपरीत भारतको पूर्वी भागहरूमा विश्वकर्माका मूर्तिहरूले उहाँलाई एक युवा मांसपेशीयुक्त व्यक्तिको रूपमा पनि चित्रण गर्दछ । उहाँको कालो जुँगा छ । हात्ती उनको वाहन हो । 

विश्वकर्मालाई पुराणमा प्रायः ब्रह्माको मानस पुत्र भनिएको छ, तर यो विचार धेरै अन्य ग्रन्थहरूमा भन्दा फरक मत छ । निरुक्त र ब्राह्मणमा उनलाई भुवनका पुत्र भनिएको छ । महाभारत र हरिवंशमा, उहाँ वासु प्रभास र योग–सिद्धका पुत्र हुनुहुन्छ । कतिपय पुराणमा विश्वकर्मालाई वास्तु देवका पुत्र उल्लेख गरिएको छ । विश्वकर्माको पत्नीको नाम गृताची हो । उनीबाट विश्वकर्माका बृहष्मती, सम्झना(संज्ञा) र चित्राङ्गदा नामक तीन छोरी भएका थिए । त्वष्ट्राको साथ पहिचान गर्दा, विश्वकर्मा विश्वरूपा नामक एक पुत्रको पिता थिए भनी वर्णन गरिएको छ । विश्वकर्माले स्वर्गका अप्सरासहित समस्त वरबगैंचा र दरबारको निर्माण गरेका थिए भनिएको छ । विश्वकर्माका प्रमुख सन्देशहरूमा मुख्यतया वास्तु शास्त्रलाई अपनाउनुपर्छ भन्ने नै छ । वास्तु शास्त्रलाई अपनाएमा सारा लोकले सुस्वास्थ्यमय जीवन पाउँछ, सुख र सर्वतोमुखी सम्पन्नता मिल्दछ, मानवलाई दिव्य आनन्द मिल्दछ । वास्तु शास्त्रको अनुयायीले केवल सांसारिक सुख मात्र नभई दैवी सुख पनि पाउँछ भनिएको छ ।  

(लेखक: आध्यात्मिक चिन्तक, योग प्रशिक्षक, स्वतन्त्र पत्रकार हुनुहुन्छ ।)

प्रकाशित मिति : १ आश्विन २०७९, शनिबार  १० : ५५ बजे