कसरी हुन्छ इतिहास भजाउने र अवसर बजाउनेको अन्त्य 

​​​​​​​कुनै पनि देशको लोकतन्त्र कति बलियो छ भन्ने आधार त्यस देशका पार्टीहरू कति लोकतान्त्रिक छन् भन्ने कसीमा नापिन्छ । लोकतन्त्र फगत पार्टीहरूको आवधिक चुनावी लडार्इँ मात्र होइन । अझ प्रतिनिधिमूलक लोकतन्त्रमा र पार्टी पद्धतिमा त पार्टीहरू कति अद्यावधिक छन्, जनभावनाको कत्तिको प्रतिनिधित्व गर्न सक्छन् र खास समयको नेतृत्व गर्न सक्छन् कि सक्दैनन् ? भन्ने पक्ष महत्त्वपूर्ण मानिन्छ । 

‘हाम्रो पुर्खाले यसो गरेका थिए त्यसैले यो पार्टी बलियो छ । फलानोको बाबुले यो पार्टीमा यति योगदान गरेका थिए त्यसैले उसको सन्तानले अवसर पाउनुपर्छ । यति वर्ष जेल परेका बिचराले टिकट पाउनुपर्छ ।’ यस्ता भाष्यले जब राजनीतिमा स्थान पाउँछन्, त्यहाँ कमजोर लोकतन्त्र छ भन्ने प्रस्ट हुन्छ । यो आलेख इतिहास भजाउने र वर्तमानमा राजनीतिक अवसर बजाउने संस्कृति मौलाउँदै गएमा कसरी भड्खालोमा परिन्छ भन्ने तथ्यमा आधारित रही तयार गरिएको छ ।

  भारतमा भारतीय राष्ट्रिय काँग्रेस सबैभन्दा पुरानो पार्टी हो । यो कुनै बेला विश्वकै सबैभन्दा शक्तिशाली पार्टी थियो । यसले विश्व शक्तिशाली साम्राज्य बेलायतसँग लडेको थियो । साम्राज्यवाद विरोधी आन्दोलनका लागि विश्वलाई नै उत्प्रेरित गरेको थियो । भारत जस्तो विभाजित र विविधतायुक्त देशमा एकताको बीउ रोपेको थियो । लोकतन्त्रको स्थापना गरेको थियो । नेहरु, गान्धी जस्ता महामानवले नेतृत्व गरेको पार्टी थियो । अहिंसा [non violence] को मान्यता लोकतान्त्रिक, समाजवादी वा कम्युनिस्टहरूका लागि समेत आदर्श बनेको थियो । कुनै बेला बीसौँ शताब्दीका चर्चित कम्युनिष्ट नेता, भियतनाममा १९४५ देखि १९६९ सम्म राष्ट्रपति भएका होचिमिन्हले ‘हामी सबै महात्मा गान्धीका अनुयायी हौँ’ भनेका थिए ।  

यही ऐतिहासिक जगमा कंग्रेसले दशकौँ शासन पनि चलायो । तर, अहिले त्यो कंग्रेस भारतीय थिंकर रामचन्द्र गुहाको भाषामा ‘क्यान्सरले थलिएको एक वृद्ध मानिस जस्तै भएको छ । ऊ अवश्य मर्दैछ, तर ऊ मर्दैछ छ भन्ने उसले स्वीकार गर्दैन । अझ ऊ मर्छु भन्ने समेत चाल नपाए जस्तो गरी अजम्मरी रहेको स्वाङ पार्छ ।’

गुहाका अनुसार भारतीय कंग्रेस कमजोर हुनुका मूल कारणहरू यस्ता छन्– 
​​​​​​​१. राष्ट्रका लागि कंग्रेसले त्यति ठुलो त्याग गरेको थियो भन्ने अहिले व्यक्तिगत स्मृति कमजोर हुँदै गएको  छ । जनताको तहमा भारतीय कंग्रेसले इतिहासमा कति ठुलो बलिदान गर्‍यो ? कङ्ग्रेसका नेताहरूले कति र कस्ता त्याग  र बलिदान गरे ? भन्ने संस्थागत स्मृति खुम्चिँदै गयो । 
२. यसले लामो समयसम्म सत्तामा रहँदा पनि जन पक्षीय कामको नेतृत्व गर्न सकेन । आमजनताको पार्टी बन्ने गरी रूपान्तरणको नेतृत्वमा पछिल्लो समय स्खलित हुँदै गयो । 
३. नयाँ पुस्तामा पुराना सामाजिक, सांस्कृतिक जस्तै : जातीय, छुवाछुत, लैङ्गिक जस्ता समस्याभन्दा व्यक्तिगत उपलब्धिमा जोड दिने संस्कार बढेको तर पार्टीले त्यसको नेतृत्व गर्न सकेन । 
४. पार्टीमा परिवारवाद हाबी भयो । गान्धी परिवारबाट पार्टी नेतृत्व र शक्ति अन्यत्र सिफ्ट भएन । 
५. नयाँ नेतामा युगको नेतृत्व गर्ने सामर्थ्य कमजोर रह्यो  । राहुल गान्धीमा राजनीतिक नेतृत्वको गुण नै देख्न सकिएन ।  

यसो हुँदा सन् १८८५ मा जन्मेको भारतीय कङ्ग्रेसलाई करिब १०० वर्षपछि १९८० मा जन्मिएको भारतीय जनता पार्टी, जुन राष्ट्रिय लोकतान्त्रिक पार्टी नभएर कट्टर हिन्दुवादी पार्टीले पछारी दियो । अझ २०१२ मा मात्रै जन्मिएको आम आदमी पार्टीले भित्तामा धकेलेर निचोर्दै छ । भारतीय जनताले उनीहरूको वर्तमान जीवन हेरिरहेका छन् । उनीहरूको व्यक्तिगत जीवनको लाभ खोजिरहेका छन् । शिक्षा खोजेका छन् । स्वास्थ्य सुविधा खोजेका छन् । रोजगारी खोजेका छन् । सम्पन्नता खोजेका छन् । वर्तमान खुसी खोजेका छन् । भविष्यको ग्यारेन्टी खोजेका छन् । इतिहासका पानामा मात्रै उनीहरू अब रमाउने छैनन् । त्यसैले जुन पार्टीले उनीहरूको वर्तमानको नेतृत्व गर्छ, त्यसैलाई भोट दिन्छन् । इतिहासको खम्बा समातेर बसिरहनेवाला छैनन् । 

नेपालमा पनि केही पार्टीहरूले भारतीय काँग्रेसको पथ अँगाल्दै गएको प्रतीत हुन्छ । नेपाली काँग्रेसले २००७ सालको प्रजातन्त्रको लागि लडेको, २०४७, २०६३ सालको आन्दोलनको लागि बलिदान गरेको र प्रजातन्त्रको नेता पार्टी हो भनी इतिहास भजाएर यहाँसम्म आएको छ । यही ऐतिहासिक लिगेसीमा मात्रै थिरिथिरि उभिएको छ । 

काँग्रेस विचारमा भुत्ते भएको छ । सङ्गठन संरचना निकै कमजोर छ । विचार र सङ्गठन बिना कसरी ऐतिहासिक योगदानको स्मृति नयाँ पुस्तामा जान्छ ? अझ २००७ साल, २०४७ साल र २०६२/६३ सालको राजनीतिक परिवर्तन अबका नयाँ पुस्ताका लागि उनीहरूको वर्तमानभन्दा महत्त्वपूर्ण हुने छैन । 

त्यस्तै, नेपाली काँग्रेस भारतीय काँग्रेस जस्तै परिवारवादबाट माथि उठ्न सकेको छैन । बिपी, मात्रिका, गिरिजा जस्ता नेताको योगदानको ब्याज उनीहरूको सन्तानमा हस्तान्तरण गर्दै जानु अधोगतितर्फ पाइला चाल्नु हो । यसैगरी, नेपाली काँग्रेसले विगतमा सबैभन्दा धेरै समय सत्तामा रहेर पनि आमजनताको हितानुकूल काम गर्न सकेन । यिनै कारण भारतीय काँग्रेस जस्तै नेपाली काँग्रेसले पनि वर्तमानको नेतृत्व गर्न नसकेको आभास हुन्छ । 

नेकपा माओवादीले पनि जनयुद्धको ध्वाँसको बलमा पार्टी चलाइरहेको छ । अहिलेको पुस्तालाई उनीहरूले भन्ने गरेको जनयुद्धको उपलब्धिसँग के सकारात्मक साइनो छ र ?  माओवादीको इतिहास सैद्धान्तिकरण भएर नयाँ पुस्तामा हस्तान्तरण भएर जाने वाला छैन । जब हस्तान्तरण हुँदैन, तब स्मृति धमिलिँदै जान्छ र अन्त्यमा कोल्याप्स हुन्छ । त्यस्तै यो पार्टी पनि एक व्यक्ति अनन्तकालीन नेतृत्वको रोगबाट ग्रसित छ । परिवारवाद र नातावादको घेरामा सीमित छ । त्यसैले, यो पनि आमजनताको पार्टी र वर्तमानको नेतृत्व गर्ने शक्ति बन्न सक्दैन । अर्कातिर, वैचारिक रूपमा पनि कुनै स्पष्ट धारको नेतृत्व गर्न नसक्ने हुँदा यो त छिट्टै विघटनको सङ्घारमा पुग्नेछ । 

अन्य साना पार्टीहरू खास पार्टी नै बन्न सकेका छैनन् । त्यसको पछाडि कि त जडसूत्रवादी भएर बस्नु, कि त प्रतिगमनकारी चिन्तन र व्यवहारको कारण थलिनु हो । केही कम्युनिष्ट नाम धारण गरेका पार्टीहरू मार्क्सवादलाई डग्मा मानेर क्रान्तिको समय कुरेर बसेका छन् । यिनीहरू बौद्धिक विलास र आलोचनामा रमाउँछन्, तर अगाडि पाइला चाल्न सक्दैनन् ।  यिनीहरू पनि बिस्तारै मूल पार्टीमा समाहित हुँदै कोल्याप्स हुने छन् । 

कुनै पार्टीहरू राजतन्त्र खोजिरहेका छन् । राजतन्त्र खोज्नु त घरी काटेर केरा खाएपछि त्यही बोटलाई पुनः ब्यक्ताउनु खोजे जस्तै हो । यो त निषेधको निषेध नियम अनुसार निषेध भएर नयाँ स्वरूपमा परिवर्तन भइसक्यो । त्यसैगरी, कसैले हिन्दु धर्मलाई राजनीतिको बैसाखी बनाउने चेष्टा गर्दै छन् । हिन्दु धर्म राजनीतिक विचार वा मोडेल होइन । अझ हामी अब उत्तर औद्योगिक युगमा प्रवेश गर्दैछौँ । चौथो औद्योगिक क्रान्तिको युगमा पाइला टेकेका छौँ । यहाँ धार्मिक मुद्दाले सामयिक मुद्दालाई पार लगाउन सक्दैन । यसो हुँदा धर्मको आगोमा आङ सेक्नेहरू पनि धेरै समय टिक्दैनन् । 

केही कमजोरीका बाबजुद नेकपा एमालेसँग दिगोपनाको आशा गर्न सकिने आधार देखिन्छ । ती आधार यस प्रकार रहेको देखिन्छ: 
१. यससँग बलियो सङ्गठन छ । यो सङ्गठनलाई वैचारिक रूपले तिखार्न सकेमा इतिहासका उपलब्धिलाई पुस्तान्तरण गर्न सक्छ, स्मृतिमा रहन सक्छ । 
२. सत्तामा पुग्दा केही जन पक्षीय काम गरेर परीक्षण भएको छ । यसले जनताको भरोसा बढाएको छ । विपक्षीले खुइलाउने आधार कमजोर छ । 
३. अरू पार्टीमा जस्तो एक नेतृत्व अनन्तकाल र परिवारवादको छनक देखिँदैन । 
४. सैद्धान्तिक रूपमा स्पष्ट छ । जड सूत्रबाट माथि उठेको छ, उदारवादीभन्दा अलग पहिचान दिएको छ । जनताको बहुदलीय जनवादी बाटोमा दृढ छ । 
५. आन्तरिक लोकतन्त्र, प्रतिस्पर्धाबाट सक्षम नेतृत्व छनौट गर्ने परम्परा छ । 
६. अहिलेको पुस्ताको आकाङ्क्षा अनुसारको नीति र नेतृत्वको विकास गर्ने तत्परता छ ।  

यसो हुँदा एमालेमा इतिहास र वर्तमान मिलान छ । जब यी तागतहरूबाट बहकिन्छ एमाले पनि विनाशको बाटोमा जान्छ । तर, अहिलेको परिदृश्य हेर्दा नेकपा एमाले लोकतान्त्रिक मूल्य सहितको कल्याणकारी बाटोमा हिँडेको देख्न सकिन्छ । 

जुन पार्टीले यसरी आफूलाई रूपान्तरित गर्छ, त्यो मात्र बच्छ । रूपान्तरित नहुने मरीच बन्दै जान्छ । आगामी चुनावहरूले समेत यस्तो सङ्केत देखाउने छन् ।  त्यसैले, आगामी चुनावहरूमा विघटनको बाटोमा घिसारिएकालाई भन्दा दिगो भविष्यको पथमा लम्किनेलाई रोज्नु बुद्धिमानी हुनेछ ।    

प्रकाशित मिति : ७ बैशाख २०७९, बुधबार  ९ : १३ बजे